Još nam samo Lale fale

Vojvođanski identitet, mit ili stvarnost

Šta znači biti Vojvođanin ili “dobar Vojvođanin”?  Koji je sadržaj tog identiteta? Biti autonomaš? Koristiti germanizme? Slušati tamburaše, jesti rindflajš

Piše: Aleksej Kišjuhas

Šta je vojvođanski identitet? Kao jedan kolektivni, regionalni, kulturni i društveni identitet stanovnika Vojvodine? Postoji li taj identitet ili je u pitanju samo nostalgični ili romantični mit? Postoji li identitet – vojvođanskog identiteta?

S tim u vezi, zamolio bih vas da razmislite o svojim identitetima i o tome kako ovi identiteti čine da se osećate. To jest, kakve emocije proizvode ti identiteti. Naime, zapitajmo se i zašto identiteti generišu snažna osećanja, posebno kada se ovi identiteti dovode u pitanje, npr. naš identitet kao muškaraca ili žena, kao stručnjaka u nekoj oblasti (kao sociologa, fudbalera ili poštara), odnosno naši identiteti kao Srba, Rusina, Amerikanaca, hrišćana, ateista itd., odnosno identiteti kao Vojvođana. Uz to, koji je to izvor dobrih osećaja ili pozitivnih emocija kada se naši identiteti potvrde u nekoj društvenoj situaciji?

KO SAM JA: Identitet uključuje eksplicitne ili implicitne odgovore na pitanje: “Ko ste vi”?  “Ko sam ja”?  Na prvi pogled ovo pitanje deluje vrlo jednostavno, ali sadrži u sebi brojne kompleksnosti. To je zato što identitet može da se odnosi na individualne definicije samog sebe (“Ja sam otac dvoje dece”), ali i na parove individua, male grupe i veće društvene kategorije (“Mi smo roditelji”). Suština je u tome da se identitet ne sastoji samo od onoga što mi mislimo da jesmo (individualno ili kolektivno) nego i od onoga kako se ponašamo u ličnim i grupnim interakcijama, ali i od toga kako to percipiraju drugi. Dakle, naše brojne karakteristike mogu da postanu deo identiteta samo ukoliko se one interpretiraju u širem društvenom kontekstu i ukoliko su ispunjene ličnim i društvenim značenjem za definisanje individua i grupa. Što konkretno znači i to da vojvođanski identitet – moraju definisati i drugi. A oni ga neretko definišu stereotipno i negativno.

Termin “identitet” bio je gotovo nepoznat pre 1940-ih godina, nakon čega je ubrzo postao predmet izuzetne pažnje i interesovanja, kao i mnogobrojnih teorija i istraživanja da bi (do) danas postao svojevrsna “ključna reč” savremenog društva. A jedna od osnovnih karakteristika modernog društva upravo je višestrukost identiteta pojedinaca. Ta višestrukost ili mnogostrukost identiteta korespondira i sa vojvođanskim identitetom koji, kao takav, ne isključuje druge (etničke, verske, lokalne, globalne itd.) identitete. Naime, u ranijim istorijskim periodima, ili kada su društva bila stabilnijeg karaktera, identitet je mahom bio jednostruk, statičan i pripisan (vi ste po rođenju vlastelin-plemić ili kmet), te nije bio značajno društveno pitanje. Bili smo relativno zarobljeni u porodičnim, srodničkim, klasnim, verskim, ali i regionalnim identitetima, pošto je fizička i društvena pokretljivost bila minimalna. Međutim, u modernom društvu postoji svojevrsna “eksplozija identiteta”, gde postaje moguće da steknemo brojne nacionalne, verske, profesionalne, regionalne, polne, rodne i druge identitete.

POSVEĆENOST I ISTAKNUTOST: Prema teoriji kontrole identiteta možemo razlikovati element (1) posvećenosti identitetu i (2) istaknutosti identiteta, što su elementi koji proizvode određene emocije ili osećanja, a koja mogu biti pozitivna ili negativna. Istaknutost identiteta znači koji je društveni identitet najeminentniji, najprisutniji ili najvažniji za individuu. Da li je to nacionalni, religijski, profesionalni ili pak regionalni ili lokalni identitet. Kada upitamo osobu “Ko si ti?”, šta su prvi i drugi i treći odgovor koji čujemo. Posvećenost identitetu označava koliki je značaj nekog identiteta za nas lično, koliko smo posvećeni njegovoj odbrani (npr. identitetu desnoruke osobe nismo naročito posvećeni). Ovi elementi su važni ukoliko želimo da odgovorimo na pitanje zašto ljudi odabiraju neke društvene uloge umesto nekih drugih, zašto toliko vremena i energije posvete jednoj oblasti svog života (npr. porodici ili poslu). Može se reći da su posvećenost i istaknutost identiteta ključne varijable ako želimo da objasnimo društveno ponašanje ljudi zato što su emocije te koje deluju kao snažni motivatori na akciju. Zato, ukoliko želimo izgradnju vojvođanskog identiteta, moramo obratiti pažnju na element istaknutosti i element posvećenosti tom identitetu.

Dakle, šta možemo da zaključimo. Prvo, individue kreiraju određene događaje kako bi potvrdili i potvrđivali osećanja koja imaju o sebi i svojim identitetima, kao i o drugima i identitetima drugih. Drugo, ako ovi događaji ne korespondiraju sa ovim osećanjima, oni će “reidentifikovati” sebe i druge. I, treće, identiteti su skupovi značenja koji proizvode emocije. Istaknutiji identiteti su oni koji proizvode više pozitivnih emocija. I to su zatim identiteti prema kojima stvaramo najveću posvećenost, to su oni identiteti koji su nam najvažniji (npr. identiteti očeva, braće, muževa – koji obično generišu najpozitivnije emocije.

Na kraju, ovo rađa nekoliko važnih pitanja u vezi s vojvođanskim identitetom. Koje je značenje vojvođanskog identiteta? Šta znači biti Vojvođanin, ili “dobar Vojvođanin”?  Koji je sadržaj tog identiteta? Biti autonomaš? Koristiti germanizme? Slušati tamburaše, jesti rindflajš? I da li su naši lični identiteti i ponašanja u skladu s tim značenjima? Izvodimo li svoje akcije i igramo svoje društvene uloge u skladu sa ovim identitetom? Slušamo li samo vojvođansku muziku, da li preferiramo vojvođansku kuhinju? Koje su percepcije drugih o nama, da li smo “dobri Vojvođani”?  

Drugim rečima, kakva je istaknutost vojvođanskog identiteta i kolika je naša posvećenost vojvođanskom identitetu? Ukoliko upravljamo svojim identitetima, moramo se upitati koji su to standardi vojvođanskog identiteta i kakve su tuđe percepcije ovog identiteta? S tim u vezi, navijačima FK Vojvodine se na tribinama skandira da su “Mađari”, Vojvođani se percipiraju kao smotani, pitomi, usporeni i nekako homoseksualni, a u vicevima o Lali Lala je obično dobroćudan, ali i pomalo naivan i relaksiran, poput dobrog vojnika Švejka. Sa druge strane, pozitivne stereotipije o Vojvođanima su one koje se tiču građanskog društva, etničke i verske tolerancije, veće razvijenosti i vesternizacije, mahom zbog kulturne bliskosti i istorijskog iskustva sa Austrougarskom.

Da zaključim, ukoliko želimo da promovišemo i osnažimo vojvođanski identitet moramo razmisliti o standardima tog identiteta, proceniti značenje tog identiteta i otkriti emocionalnu dinamiku koja je u središtu vojvođanskog identiteta. Moramo biti sigurni da ne postoji diskrepanca između standarda identiteta, percepcije tog identiteta kod drugih i njihovih značenja u svakodnevnom životu. Drugim rečima, moramo učiniti da građani zaista osećaju svoj vojvođanski identitet kao deo svog sopstva. Ukoliko to nije slučaj, vojvođanski identitet će ostati sterilni kulturni artefakt bez emocionalnog sadržaja, kao desnorukost ili plavookost, bez značaja za svakodnevni život.

SUBVERZIJA: Suština je u tome da za istinsku politiku identiteta geografske i istorijske činjenice kada je reč o Vojvodini kao zasebnom kulturnom i političkom prostoru nisu dovoljne. Za istaknutost i posvećenost identitetu neophodna je izvesna socio-politička akcija. Prema mom mišljenju, vojvođanski identitet je važan kao inkluzivni i pluralistički identitet, posebno u dobu obnovljenih lokalizama i tribalizama, nasleđa jugoslovenskih ratova u regiji i uspona ksenofobije u zapadnim društvima ili u globalu. Vojvođanski identitet ima smisla jedino kao potencijal za integraciju i kooperaciju, a ne kao nova granica prema Drugima i Drugom. Najzad, vojvođanski identitet ima smisla jedino kao moderni identitet, a ne kao tradicionalni identitet, i nipošto ne romantičarska retradicionalizacija – iako su mesta poput ovog, salaši, jedna nesumnjivo fantastična stvar. Ali, ne smemo zaboraviti na to da je deo vojvođanskog identiteta i činjenica da je Vojvodina u jednom trenutku bila najindustrijalizovaniji deo Jugoslavije. Dakle, i fabrika, a ne samo salaš, deo je vojvođanskog identiteta. Umesto tradicije i tradicionalizma, deo vojvođanskog identiteta je i kulturna i umetnička avangarda u domenu književnosti, slikarstva, pozorišta, ali i nauke. To su i Zvonko Bogdan, ali i Slobodan Tišma, da se simbolički izrazim. Najzad, u kontekstu razmahanog srpskog nacionalizma vojvođanski identitet je i politički subverzivan zato što je antinacionalan i anacionalan, što se videlo u kontroverzi oko ideje o izjašnjavanju kao “Vojvođanin” na popisu stanovništva.

S tim u vezi, kada je o vojvođanskom identitetu reč važno je jedno inkluzivno, pluralističko kulturno nasleđe, zajedničko društveno iskustvo umesto novih granica. Dakle, važna je identifikacija Vojvođana sa Budimpeštom, Bečom i Beogradom, ali posebno sa Segedinom, Osijekom i Temišvarom. U tom smislu, kulturne, tehnološke, ekonomske i naučne veze Vojvodine sa svojim okruženjem moraju se ojačati, posebno jer one već postoje u kolektivnom pamćenju. Samo ovakav vojvođanski identitet ima smisla. U modernom društvu ljudi imaju višestruke identitete. Zato i građani Vojvodine imaju svoje mnoge površinske razlike, jezičke, generacijske, polne, profesionalne, zavičajne, ne znam... seksualne. Ali u toj pluralnosti je i sadržana suština modernog vojvođanskog identiteta. Dok, negde duboko, građani Vojvodine imaju određeno kolektivno iskustvo i mnoge zajedničke poglede na svet, uz naravno zajedničku arhitekturu, književnost, kuhinju. Uostalom, u Vojvodini, kada se govori o “Srbiji”, najčešće se misli na užu Srbiju. Ljudi u Vojvodini se razumeju na jednom antropološkom i emocionalnom nivou, delom i zato što su granice našeg sveta mnogo šire od granica našeg izmišljenog plemena. Zajednička osećanja i kulturno nasleđe već su tu, a kada to shvatimo i prihvatimo, vojvođanski identitet će postati istinska društvena stvarnost.

IZAZOV 2017.

Na salašu Dušana Mijića kod Sombora prošlog vikenda je drugi put zaredom održan naučni skup pod generalnim nazivom “Izazov”, čija je tema ove godine bila Vojvodina. Na skupu je učestvovalo dvadesetak naučnih i javnih radnika, među kojima i Slobodan Beljanski, Marijana Pajvančić, Stanko Pihler, Dimitrije Boarov, Duško Radosavljević, Milivoj Bešlin, Latinka Perović, Jovan Komšić, Aleksej Kišjuhas, Momir Samardžić, Julijan Tamaš, Boris Varga, Dinko Gruhonjić, Miroslav Keveždi i drugi. Ovom prilikom, u nešto skraćenom obliku, donosimo izlaganje Alekseja Kišjuhasa posvećeno vojvođanskom identitetu.

Novi magazin br. 320, 15 jun 2017.